6. วิธีคิดแบบคุณโทษและทางออก

          วิธีคิดแบบคุณโทษและทางออก คือวิธีคิดพิจารณาทั้งด้านดีและด้านเสียของสรรพสิ่งต่าง ๆ เพื่อ ให้เกิดการยอมรับสภาวะนั้น ๆ อย่างไม่เป็นทุกข์ สรรพสิ่งทั้งหลายที่มีหรือปรากฏอยู่ในโลกนี้ เมื่อมนูษย์จะนำมาใช้ย่อมมีทั้งคุณและโทษ ขึ้นอยู่กับวิธีการนำมาใช้ว่าผู้ที่จะนำมาใช้นั้นมีความรู้หรือมีปัญญามากน้อยเพียงไร ที่จะใช้ทรัพยากรต่างๆเหล่านั้นให้เกิดประโยชน์สูงสุดตามที่มนุษย์ต้องการ ไม่ว่าจะเป็นเรื่องเล็กน้อยหรือเรื่องใหญ่ ผู้ใช้ต้องมีความรอบรู้ ทุกอย่างมีคุณอนันต์และโทษมหันต์ ฉะนั้นจะต้องมีทางเลือกหรือทางออกที่จะก่อให้เกิดประโยชน์สูงสุด
           ขอนำหลักธรรมมาใช้ประกอบวิธีคิดแบบคุณโทษและทางออก คือ มัตตัญญุตา = รู้จักประมาณ (หนึ่งในสัปปุริสธรรม 7)หรือจะนำมาใช้ทั้งหมดก็ได้
          การรู้จักประมาณ คือ ความพอดี เช่น ภิกษุรู้จักประมาณในการรับและบริโภคปัจจัยสี่ คฤหัสถ์รู้จักประมาณในการใช้จ่ายโภคทรัพย์ นักเรียนรู้จักประมาณ กำลังของตนเองในการทำงาน รัฐบาลรู้จักประมาณการเก็บภาษีและการใช้งบประมาณในการบริหารประเทศ เป็นต้น
          ตัวอย่าง เครื่องอำนวยความสะดวกในยุคบริโภคนิยม มีทั้งคุณและโทษ เราต้องรู้จะเลือกทางออก ตามหลักธรรม มัตตัญญุตา อาทิ การเดินทางมาโรงเรียน มีหลายวิธีและหลายเส้นทาง ที่จะมาโรงเรียนให้ทันถึงโรงเรียนตามความมุ่งหมาย บางคนอาจมีรถส่วนตัว บางคนนังรถโดยสารประจำทาง บางคนเลือกนั่งรถโดยสารปรับอากาศ บางคนนั่งรถไฟฟ้า บางคนเดิน บางคนนั่งรถมอเตอร์ไซต์รับจ้าง บางคนใช้ตั้งแต่ 2 อย่างเพื่อให้ถึงโรงเรียนตามความมุ่งหมาย เราต้องมาพิจารณาเพื่อหาทางออกที่ดีและเหมาะกับตัวเรามากที่สุด โดยไม่ยึดติดกับสิ่งหนึ่งสิ่งใดโดยเฉพาะ เช่น ตามเพื่อน ตามค่านิยม ตามรสนิยม เพื่อความเท่ กลัวตกรุ่น ไม่ทันสมัย ฯลฯ แต่ถ้ากลัวไปหมดก็ไม่ได้ เพราะจุดหมายของเราคือ การไปโรงเรียนให้ทันเวลา โดยพิจารณาตัวเรา ครอบครัวของเรา มีรายได้ขนาดไหน ความปลอดภัยในการเดินทางด้วย ซึ่งแต่ละคนอาจมีทางออกไม่เหมือนกันขึ้นอยู่กับองค์ประกอบของแต่ละบุคคลหรือตัวเราอาจจะไม่ใช้ทางเลือกเดิมเหมือนกันทุกวันก็ได้ ขึ้นอยู่กับสภาวะหรือเหตุการณ์และโอกาสขึ้นอยู่กับความเหมาะสม โดยใช้สติและปัญญาในการตัดสินใจ