พระอัญญาโกณฑัญญะเป็นพระสงฆ์รูปแรกในพระพุทธศาสนา เป็นคนแรกที่รับรู้ ยอมรับการตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า เดิม ชื่อ โกณฑัญญะ คำว่า อัญญา ได้เพิ่มขึ้นมาในภายหลังที่ได้ฟังธรรมกับพระพุทธเจ้า ซึ่งประวัติกล่าวว่า
โกณฑัญญะ เป็นบุตรของท่าน โทณวัตถุ ซึ่งเป็นพราหมณ์ ฐานะเศรษฐี อยู่ไม่ไกลจากกรุงกบิลพัสดุ์ วัยเรียนบิดาได้ส่งให้เรียนจบการศึกษาขั้นสูง คือ ไตรเพท ได้แก่ ฤคเวท ยชุรเวท สามเวท และยังมีความเชี่ยวชาญพิเศษในการทายลักษณะบุคคล ดังนั้นเมื่อเจ้าชายสิทธัตถะประสูติได้ ๕ วัน โกณฑัญญะเป็นพราหมณ์ที่ทำนายเจ้าชายสิทธัตถะเพียงแนวเดียวว่า พระราชกุมารจะเสด็จออกผนวช และสำเร็จเป็นศาสดาเอกของโลกอย่างแน่นอน ซึ่งทำนายแตกต่างจากพราหมณ์คนอื่นๆ
เมื่อสิทธัตถะ เสด็จออกผนวช โกณฑัญญะได้ทราบข่าวจึงชวน วัปปะ ภัททิยะ มหานามะ อัสสชิ จึงเรียกว่า ปัญจวัคคีย์ โดยหวังว่าถ้าเจ้าชายสิทธัตธะได้บรรลุธรรมใด จะสอนให้พวกตนบ้าง เจ้าชายสิทธัตถะกระทำทุกกรกิริยาอยู่นาน ทรงพิจารณาว่าไม่ถูกต้อง จึงหันมาบำเพ็ญเพียรทางจิตโดยยึดหลักมัชฌิมา เดินสายกลาง ปัญจวัคคีย์ก็คิดว่าสิทธัตถะหมดความเพียรแล้ว จึงชวนกันปลีกตัวออกห่าง ไปอยู่ที่ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน
เมื่อเจ้าชายสิทธัตถะตรัสรู้สัมมาสัมโพธิญาณแล้ว ปัญจวัคคีย์พอเห็นพระพุทธเจ้าเสด็จมาแต่ไกล จึงตกลงกันว่า พระสมณโคดมคลายความเพียรเสียแล้ว คราวนี้จะไม่ไหว้ จะจัดที่นั่งไว้ให้ ถ้าประสงค์นั่งก็จงนั่ง แต่ถ้าไม่ประสงค์นั่งก็แล้วแต่พระองค์ เมื่อเสด็จมาถึง พฤติกรรมที่เคยแสดงก็แสดงความเคารพต่อพระองค์ แต่มีกริยากระด้างกระเดื่องอยู่ พระพุทธเจ้านั่งแล้วตรัสว่า “เราตรัสรู้อมตธรรม” ปัญจวัคคีย์ไม่เชื่อและค้านถึง ๓ ครั้ง เมื่อมาทบทวนทีหลังก็ยอมรับฟังธรรมที่พระองค์จะแสดง พระองค์ได้แสดงพระธรรมเทศนา คือ ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร และทรงแนะนำให้ดำเนินทางสายกลาง (มัชฌิมาปฏิปทา) และแสดงธรรม อริยสัจ ๔ ท่านโกณฑัญญะพิจารณาธรรมอย่างลึกซึ้ง แล้วได้บรรลุแจ่มแจ้ง มีความเชื่อมั่นในพระศาสดาอย่างมั่นคง จึงขอบวชเป็นพระภิกษุ และเป็นรูปแรกในพระพุทธศาสนา หรือเรียกว่าเป็นวันเกิดขึ้นของ สังฆรัตนะ (พระรัตนตรัย)
บวชโดยวิธี “เอหิภิกขุปสัมปทา” ปัญจวัคคีย์ ๔ ท่านที่เหลือ ก็ได้บรรลุตามมา และอุปสมบทให้โดยวิธีเดียวกันเหมือนกับท่านโกณฑัญญะ พระพุทธเจ้าแสดงธรรมต่อโดยตรัสถึง เบญจขันธ์ ซึ่งมีชื่อในพระสูตรว่า “อนัตตลักขณสูตร” เมื่อทรงแสดงเสร็จ ปัญจวัคคีย์ทั้ง ๕ ก็บรรลุเป็นพระอรหันต์
พระอัญญาโกณฑัญญะได้รับยกย่องจากพระพุทธเจ้าว่า เป็นผู้ยอดเยี่ยมกว่าภิกษุทั้งหลายว่าเป็นผู้มีประสบการณ์มาก สามารถให้คำแนะนำแก่ภิกษุทั้งหลายในกิจการต่างๆ ท่านได้เป็นรุ่นแรกที่พระพุทธเจ้าส่งไปประกาศพระพุทธศาสนา
พระอัญญาโกณฑัญญะ ได้ปรินิพพาน ณ ป่าฉัททันต์ก่อนพระพุทธเจ้า